Czym jest choroba Retta?

Zespół Retta – zaburzenie neurorozwojowe

Choroba Retta to rzadkie, postępujące zaburzenie neurorozwojowe o podłożu genetycznym, które dotyka głównie dziewczynki. Charakteryzuje się ono początkowo pozornie prawidłowym rozwojem dziecka, a następnie regresją nabytych umiejętności, takich jak mowa, zdolności motoryczne czy interakcje społeczne. Jest to schorzenie złożone, wpływające na wiele aspektów funkcjonowania dziecka, w tym na rozwój intelektualny, ruchowy i komunikacyjny. Zespół Retta klasyfikowany jest jako jedno z zaburzeń neurorozwojowych, co podkreśla jego wpływ na kształtowanie się i działanie układu nerwowego. Warto zaznaczyć, że choroba Retta jest drugą najczęściej występującą przyczyną niepełnosprawności intelektualnej u kobiet, ustępując jedynie zespołowi Downa.

Historia odkrycia zespołu Retta

Zespół Retta został po raz pierwszy szczegółowo opisany w 1966 roku przez austriackiego neurologa dziecięcego, profesora Johanna Retta, z Wiednia. Profesor Rett zauważył i opisał specyficzne objawy u dwóch młodych dziewczynek, które wykazywały podobne problemy rozwojowe. Jego obserwacje obejmowały regres w rozwoju, specyficzne ruchy rąk oraz trudności w komunikacji. Choć początkowo opis ten nie zyskał szerokiego rozgłosu, z czasem, dzięki pracom innych badaczy, takich jak dr. Ruggero Santini z Włoch i dr. Uta Frith z Wielkiej Brytanii, syndrom ten został szerzej rozpoznany i sklasyfikowany jako odrębne schorzenie. W latach 80. XX wieku zespół Retta zaczął być coraz intensywniej badany, co doprowadziło do zrozumienia jego podłoża genetycznego.

Genetyczne przyczyny i dziedziczenie

Mutacja genu MECP2 na chromosomie X

Podstawową i najczęstszą przyczyną choroby Retta jest mutacja zlokalizowana w genie MECP2, znajdującym się na chromosomie X. Gen ten koduje białko MeCP2, które odgrywa kluczową rolę w rozwoju mózgu, regulując aktywność innych genów. Mutacja w genie MECP2 zaburza prawidłowe funkcjonowanie tego białka, prowadząc do nieprawidłowego rozwoju komórek nerwowych i zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego. W około 85% wszystkich przypadków zespołu Retta to właśnie mutacja genu MECP2 jest identyfikowana jako przyczyna choroby. Mutacje te najczęściej pojawiają się spontanicznie (są to mutacje de novo), co oznacza, że nie są dziedziczone od rodziców, ale powstają jako nowy błąd genetyczny w komórkach rozrodczych lub we wczesnym stadium rozwoju zarodka.

Zespół Retta a płeć – dlaczego dotyczy głównie dziewczynek?

Choroba Retta występuje niemal wyłącznie u dziewczynek. Jest to związane z lokalizacją genu MECP2 na chromosomie X. Kobiety posiadają dwa chromosomy X (XX), podczas gdy mężczyźni mają jeden chromosom X i jeden chromosom Y (XY). W przypadku wystąpienia mutacji w genie MECP2 na jednym z chromosomów X u kobiety, drugi, prawidłowy chromosom X może częściowo kompensować jego działanie. U chłopców, którzy mają tylko jeden chromosom X, mutacja w genie MECP2 ma znacznie cięższy przebieg. W większości przypadków prowadzi to do śmierci płodu lub zgonu wkrótce po urodzeniu. Dlatego też zespół Retta jest schorzeniem, które obserwuje się głównie w populacji żeńskiej.

Objawy i przebieg choroby Retta

Objawy zespołu Retta w czterech fazach

Przebieg choroby Retta jest zazwyczaj opisywany w czterech fazach, które charakteryzują się różnym nasileniem objawów i postępem schorzenia.

• Faza I (Wczesna, od 6. do 18. miesiąca życia): Rozpoczyna się po okresie prawidłowego rozwoju. Dziecko może wykazywać zmniejszone zainteresowanie otoczeniem, utratę wcześniej zdobytych umiejętności motorycznych (np. siedzenia), spowolnienie wzrostu głowy (mikrocefalia) oraz początkowe trudności w rozwoju mowy.
• Faza II (Regresja, od 1. do 4. roku życia): Jest to okres najbardziej nasilonego regresu. Następuje utrata nabytej mowy, zdolności do pełzania czy chodzenia. Pojawiają się stereotypowe ruchy rąk, problemy z oddychaniem, zaburzenia snu i żołądkowo-jelitowe. Dziecko może wykazywać okresy apatii przeplatane z niepokojem.
• Faza III (Stabilizacja, od 2. do 10. roku życia): W tej fazie następuje pewna stabilizacja stanu dziecka, choć regresja może nadal postępować. Objawy ruchowe i poznawcze pozostają znacząco zaburzone. Charakterystyczne stereotypowe ruchy rąk są nadal obecne, a często pojawiają się również napady padaczkowe. Nadal występuje niepełnosprawność intelektualna i trudności w komunikacji.
• Faza IV (Późna, od 10. roku życia): Jest to faza przewlekła, w której objawy mogą ulec pewnemu złagodzeniu, ale nadal są obecne. Problemy z motoryką, komunikacją i padaczką utrzymują się. Może dochodzić do rozwoju skoliozy i innych problemów ortopedycznych. Przewidywana długość życia jest bardzo zróżnicowana i często krótsza od przeciętnej, głównie z powodu powikłań, zwłaszcza kardiologicznych.

Stereotypowe ruchy rąk i inne charakterystyczne objawy

Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów choroby Retta są stereotypowe ruchy rąk. Zazwyczaj pojawiają się one między pierwszym a trzecim rokiem życia i obejmują powtarzalne, rytmiczne czynności, takie jak wykręcanie, klaskanie, pocieranie dłońmi o siebie lub o usta, czy też unoszenie rąk. Te ruchy są mimowolne i mogą być bardzo nasilone. Oprócz stereotypowych ruchów rąk, zespół Retta objawia się również innymi symptomami, które mogą obejmować: spowolniony wzrost głowy (mikrocefalia), hipotonię mięśniową, problemy z oddychaniem (np. nieregularne oddechy, bezdechy), padaczkę (nawet u około 81% pacjentek, często lekooporną), zaburzenia chodu i koordynacji ruchowej, trudności w przełykaniu, zaparcia, zaburzenia snu, a także pewne cechy dysmorficzne twarzy. Warto również wspomnieć, że osoby z zespołem Retta często otrzymują diagnozę zaburzenia ze spektrum autyzmu, choć choroba ta ma odrębne podłoże genetyczne i przebieg.

Diagnostyka i możliwości leczenia

Jak diagnozuje się chorobę Retta?

Diagnoza choroby Retta opiera się na kilku kluczowych elementach. Najważniejsze są kryteria kliniczne, które obejmują charakterystyczny obraz kliniczny rozwoju dziecka, w tym początkowy prawidłowy rozwój, a następnie regres w sferze motorycznej i komunikacyjnej, obecność stereotypowych ruchów rąk oraz inne typowe objawy. Do postawienia pewnej diagnozy niezbędne jest również wykonanie badań genetycznych. Badania te polegają na analizie DNA pacjenta w celu wykrycia mutacji w genie MECP2. Potwierdzenie obecności mutacji w tym genie u osoby z odpowiednimi objawami klinicznymi pozwala na jednoznaczną diagnozę zespołu Retta. Warto zaznaczyć, że istnieją również zespoły o podobnym przebiegu, spowodowane mutacjami w innych genach, takich jak CDKL5 czy FOXG1, które określane są jako atypowy zespół Retta i wymagają rozszerzonej diagnostyki genetycznej.

Leczenie objawowe i rehabilitacja

Obecnie nie istnieje leczenie przyczynowe zespołu Retta, które mogłoby usunąć genetyczną wadę lub całkowicie odwrócić skutki mutacji w genie MECP2. Terapia skupia się zatem na łagodzeniu objawów i poprawie jakości życia pacjentek. Kluczowym elementem jest leczenie objawowe, które obejmuje farmakoterapię w przypadku wystąpienia padaczki, problemów z oddychaniem czy zaburzeń żołądkowo-jelitowych. Niezwykle ważna jest również intensywna rehabilitacja, która ma na celu utrzymanie jak najlepszej sprawności ruchowej i zapobieganie przykurczom. Stosuje się fizjoterapię, terapię zajęciową (np. rozwijającą umiejętności manualne i motorykę małą) oraz terapię logopedyczną, która wspiera rozwój komunikacji, często za pomocą alternatywnych metod, takich jak komunikacja wspomagająca i alternatywna (AAC). W 2023 roku w Stanach Zjednoczonych zarejestrowano trofinetide jako pierwszy lek przeznaczony do leczenia zespołu Retta, jednak jego mechanizm działania i długoterminowe efekty są nadal przedmiotem intensywnych badań i obserwacji.